Երբ «խաղաղ ատոմը» դառնում է աշխարհաքաղաքական զենք Հայաստանի դեմ
ԱՄՆ դեսպան Քրիստինա Քվինի անձնական մասնակցությամբ ամերիկյան Westinghouse Electric ընկերության ներկայացուցիչների հայտնվելը Երևանում դարձել է նշանակալի իրադարձություն՝ նշանավորելով ոչ միայն հայ-ամերիկյան հարաբերությունների ևս մեկ փուլ, այլ նաև նոր հանգրվան հայկական անվտանգության ճարտարապետության ռազմավարական վերաձևավորման գործում, գրում է fondsk.ru–ն։ Այժմ օրակարգը միայն համագործակցությունը չէ, այլ ազգային ենթակառուցվածքների ամենակարևոր ոլորտներից մեկի միջուկային էներգիայի նկատմամբ վերահսկողության զավթումը։
Կարևոր է հասկանալ, որ ամերիկացի կապալառուները հենց այնպես չեն գնում «հետախուզության»։ Միացյալ Նահանգներն ունի խիստ համակարգ, որի դեպքում օտարերկրյա միջուկային օբյեկտներ մուտք գործելը հնարավոր է միայն ԱՄՆ միջուկային կարգավորման հանձնաժողովի (NRC) հաստատմամբ։ Իսկ դա, իր հերթին, անհնար է առանց ընդունող երկրի պաշտոնական քաղաքական համաձայնության։ Դա նշանակում է, որ Երևանն արդեն կանաչ լույս է տվել։ Ամենայն հավանականությամբ, այն երեկ չի տրվել և, անշուշտ, տեխնիկական մասնագետների կողմից չի տրվել։ Որոշումը կայացվել է ամենաբարձր քաղաքական մակարդակով, և Քուինի մասնակցությունը Westinghouse Electric պատվիրակության այցերին արդեն ձեռք բերված պայմանավորվածությունների պաշտոնականացում է։
Հատկապես ուշագրավն այն է, որ այստեղ խոսք չկա ամերիկացիների հետ մյուսների մասնակիցության թույլտվության մասին։ Ոչ։ Անկախ Հայաստանի պատմության մեջ առաջին անգամ խոսք է գնում «Ռոսատոմ»-ի՝ եզակի ենթակառուցվածքային շղթա ունեցող ընկերության, լիակատար փոխարինման մասին՝ նախագծումից և վառելիքից մինչև շահագործում, հեռացում և սպասարկում։ Առաջարկվում է նրան փոխարինել Westinghouse-ով՝ մի կառույցով, որը փոքր ատոմակայաններ կառուցելու փորձ չունի և որը մի շարք երկրներում դարձել է ձախողված և ձգձգված միջուկային նախագծերի խորհրդանիշ, այդ թվում միլիարդավոր դոլարների արժեքի գերազանցմամբ նախագծերի։
Այս ընտրությունը չի կարող բացատրվել տնտեսագիտությամբ կամ տեխնոլոգիայով։ Սա զուտ քաղաքականություն է։ Եվ հարցը, որը յուրաքանչյուր հայ պետք է ինքն իրեն տա, հետևյալն է. ի՞նչ կստանա Երևանը դրա դիմաց։
Ամերիկյան Westinghouse Electric ընկերության Հայաստան ժամանման և ապագա միջուկային նախագծում նրա մասնակցության քննարկման մասին լուրերի ֆոնին ավելի ու ավելի բարձր է հնչում այն հարցը, թե որքանո՞վ է հուսալի այդ գործընկերը։ Ի վերջո, սա միայն էներգիայի հարց չէ, սա ճակատագրական որոշում է, որից կախված են երկրի անվտանգությունն ու ինքնիշխանությունն առաջիկա տասնամյակների ընթացքում։
Ռիսկի մասշտաբները հասկանալու համար պարզապես նայենք, թե ինչպես է Westinghouse-ը կառավարել միջուկային նախագծերն այլ երկրներում։ Դժբախտաբար, ձախողումների ցանկը ոչ միայն կասկածելի է, այլ նաև մտահոգիչ։
Վերջին տարիների ամենամեծ ձախողումներից մեկը Հարավային Կարոլինայում իրականացված VC Summer նախագիծն էր։ Westinghouse-ը սկսել էր երկու AP1000 ռեակտորների կառուցումը 2012 թվականին խոստանալով էժան և արագ ատոմային էներգիա։ Արդյունքն աղետալի էր, բյուջեի գերակատարումը գերազանցել էր 10 միլիարդ դոլարը, նախագիծը դադարեցվել էր, հազարավոր ընտանիքներ ստացել էին էլեկտրաէներգիայի ուռճացված վճարներ, իսկ SCANA էներգետիկ ընկերությունը, որը պատվիրել էր նախագիծը, դադարել էր գոյություն ունենալ։ Հետագայում ղեկավարության դեմ քրեական գործեր էին հարուցվել՝ ձախողման մասշտաբի մասին տեղեկատվությունը թաքցնելու համար։ Westinghouse-ը 2017 թվականին սնանկության մասին էր հայտարարել։ Իրավիճակն ավելի լավ չի եղել նաև մեկ այլ մեգանախագծի՝ Ջորջիա նահանգում գտնվող Վոգտլի ատոմակայանի 3-րդ և 4-րդ բլոկների կառուցման հարցում։ Շինարարությունը սկսվել էր 2013 թվականին՝ 14 միլիարդ դոլար բյուջեով, սակայն ժամկետներն անընդհատ հետաձգվել էին, և վերջնական արժեքը հասել էր 30 միլիարդ դոլարի։ Մեկ բլոկն ավարտվել էր միայն 2023 թվականին, երկրորդը՝ 2024 թվականին։ Դա ժամանակացույցից յոթ-ութ տարի ուշացում է իր աննախադեպ վստահության կորստով։
2014 թվականից հետո Westinghouse-ը սկսել է ակտիվորեն դուրս մղել ռուսական TVEL-ն ուկրաինական միջուկային շուկայից։ ԱՄՆ-ը դա ներկայացրել է որպես դիվերսիֆիկացիայի հաղթանակ։
Սակայն գործնականում առաջացել են լուրջ խնդիրներ՝ վառելիքային հավաքույթների դեֆորմացիաներ, Հարավային Ուկրաինայի ԱԷԿ-ում վառելիքի արտակարգ բեռնաթափման անհրաժեշտություն, ռեակտորի հզորության կրճատում և ինժեներների կողմից ամերիկյան վառելիքի խորհրդային VVER ռեակտորների հետ անհամատեղելիության վերաբերյալ անընդհատ բողոքներ։ Միայն մի քանի տարի անց է ընկերությունը կարողացել իր վառելիքը հարմարեցնել տեղական պայմաններին, և ոչ առանց վերապահումների։
Արևելյան Եվրոպայի շատ երկրներում, այդ թվում Բուլղարիայում, Չեխիայում և Սլովակիայում, Westinghouse-ը բարձր մակարդակի գործարքներ է կնքել նոր ատոմակայաններ կառուցելու կամ վառելիք մատակարարելու համար։ Սակայն այս նախագծերի մեծ մասը մնացել են թղթի վրա։ Տեղական ինքնակառավարման մարմինները կամ տատանվել են շինարարությունը սկսելու հարցում՝ ընկերության հեղինակությանը սպառնացող ռիսկերի պատճառով, կամ անորոշ ժամանակով հետաձգվել են նախագծերի իրականացումները։ Այդ երկրների փորձագետները բացահայտորեն են ասել, որ Westinghouse-ի ժամանակացույցի, արժեքի կամ փորձի վերաբերյալ որևէ հաստատում չունեն։
Այս ֆոնի վրա էլ պարզ է դառնում, որ միջուկային պայմանագիրը սառցաբեկորի միայն գագաթն է։ Ամերիկյան ընկերության այցը և դրան հաջորդած հանդիպումը ՀՀ-ում ԱՄՆ դեսպանի և փոխվարչապետ Մհեր Գրիգորյանի միջև, ըստ երևույթին, նշանավորել է ոչ միայն տեխնիկական մանրամասների, այլ նաև թաքնված քաղաքական պայմանների շուրջ համաձայնեցման վերջնական փուլով։ Պաշտոնական հաղորդագրություններում հիշատակվում է միայն «ընդլայնված երկկողմ համագործակցություն» անվանումը, որը դիվանագիտական լեզվով սովորաբար նշանակում է համաձայնագրերի ամբողջական փաթեթ, որը ներառում է պաշտպանությունից մինչև արտաքին քաղաքականության համակարգում ներառող ոլորտներ։
Կարո՞ղ ենք ենթադրել, որ Հայաստանն իրական աշխարհաքաղաքական դիվիդենտներ ստացավ Westinghouse–ին ընդունելու համար։ Քիչ հավանական է։ Վաշինգտոնը լռում է հայ գերիների հարցի վերաբերյալ և անտեսում է նույնիսկ չափավոր խնդրանքները, այն է սահմանափակել Ադրբեջանին զենքի մատակարարումները։ Ոչ մի պատժամիջոց, ոչ մի ռազմական կամ տնտեսական օգնություն, որը համեմատելի կլինի ԱՄՆ-ի կողմից Ուկրաինային տրամադրվողի հետ։ Հետևաբար, զիջումը կատարվել է միակողմանիորեն։
Ամենայն հավանականությամբ, խոսքը խորը համաձայնությունների և, հնարավոր է, էներգետիկ ոլորտում Մոսկվայի հետ համատեղ նախագծերից հրաժարվելու մասին է, եթե վերոնշյալ ամերիկյան ընկերությունը հայտնվի Հայաստանում։ Հնարավոր է խոսք է գնում Հայաստանի լիակատար էներգետիկ վերակողմնորոշման մասին՝ ռուսական էներգետիկ տեխնոլոգիաներից դեպի ամերիկյանները։ Դա է գինը։ Եվ դա մի քանի անգամ ավելի բարձր է, քան նույնիսկ ամենաթանկ ատոմակայանի արժեքը։
Չպետք է մոռանալ Westinghouse ընկերության առանձնահատկությունների մասին։ Վերջին տարիներին այն դարձել է Սպիտակ տան աշխարհաքաղաքական գործիք փոխարինելով ռուսական տեխնոլոգիաներին Արևելյան Եվրոպայի երկրներում, այդ թվում ուղղակի ճնշման պայմաններում։ Սլովակիայից մինչև Ուկրաինա դրա ի հայտ գալն ուղեկցվել է ոչ թե տնտեսական արդարացմամբ, այլ պարտադրված քաղաքական հավատարմությամբ։ Հաջորդը Հայաստանն է։
Բայց խոսքը միայն տեխնոլոգիայի մասին չէ։ Ատոմային էներգիան տասնամյակներ առաջ է՝ վառելիքի մատակարարում, սպասարկում, մասնագետների վերապատրաստում, թափոնների կառավարում։ Դա կախվածություն է, որից անհնար է ազատվել մատի մեկ շարժումով։ Պարզվում է, որ Հայաստանն իր ձախողված էներգետիկ նախագծերով իր էներգետիկ ապագայի բանալին հանձնում է ամերիկյան կողմին։
Փաստն այն է, որ Հայաստանի կառավարությունը միտումնավոր է խաղադրույք կատարում նոր հովանավորի վրա նույնիսկ իրեն չանհանգստացնելով հանրությանը բացատրել ռիսկերն ու հետևանքները։ Սա դիվերսիֆիկացիա չէ։ Սա միակողմանի ռազմավարական անցում է, որն իրականացվում է կուլիսների հետևում և ազգային շահերը հաշվի չառնելով։ Եվ հնարավոր է դա ընդամենը Սպիտակ տուն այցելելու, գեղեցիկ լուսանկար անելու և ժողովրդավարության գագաթնաժողովում աջակցության մի քանի տող լսելու դիմաց։
Ռուսաստանը կարող է այս քայլն ընկալել որպես լիակատար շրջադարձ։ Երկրի ներսում այս քայլը կսրի սոցիալական լարվածությունը։ Երկարաժամկետ հեռանկարում դա կասկածի տակ կդնի Հայաստանի էներգետիկ կայունությունը։ Եվ այս իրավիճակում գլխավոր հարցն այլևս այն չէ, թե ո՞վ է կառուցելու ռեակտորը, այլ այն, թե ո՞վ է կառավարելու անջատիչը, երբ գա կրիտիկական պահը։ Որովհետև ատոմը միայն էներգիա չէ։ Դա ուժ է։
Նյութը հրապարակման պատրաստեց Կամո Խաչիկյանը
