ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹ ՍՊՈՐՏ ՄԱՄՈՒԼԻ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ ՖՈՏՈ ՎԻԴԵՈ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԱՅՍ ՕՐԸ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԱՄԵՆԱԸՆԹԵՐՑՎԱԾ ԻՐԱՎՈՒՆՔ


Թուրքական օրակարգի ստրուկը

ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Վերջին շրջանում հայ իրականության մեջ առկա խոսույթում առանցքային թեմաներից է հայ-թուրքական հարաբերությունների գործընթացը, որն առաջնային է ՀՀ-ում իշխանությունը բռնազավթած Նիկոլ Փաշինյանի համար։ Օրվա իշխանությունը, հնարավոր բոլոր տարբերակներով, ամեն ինչ անում է հանրությանն ապացուցելու, որ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորումն այլընտրանք չունի, սակայն ոչ մի էական փաստարկ չի ներկայցվում՝ ուղղակի ամեն ինչ թողնված է ինքնահոսի, և այս ամենի պարտադրված լինելը քանիցս ապացուցվել է, ավելին՝ Փաշինյանը շատ հաճախ մոլորվում է իր իսկ կողմից ներկայացվող պնդումներում, քանի որ դրանք տրամաբանության հետ ոչ մի աղերս չունեն։

Հայ-թուրքական հարաբերությունների հետ կապված անհրաժեշտ է նշել, որ նախկինում նույնպես նման փորձեր արվել են, մասնավորապես 1990-ականներին, երբ ընթանում էր Արցախյան առաջին պատերազմը, գործող իշխանությունը փորձում էր հարաբերություններ հաստատել Ադրբեջանի դաշնակից Թուրքիայի հետ: Ասեմ ավելին, Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հայտարարում էր, որ առանց որևէ քաղաքական զիջման և առանց նախապայմանների պետք է դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել Թուրքիայի հետ: Ի դեպ՝ այդ տարիներին թուրք պաշտոնյաները ևս հանդես էին գալիս հայ-թուրքական հարաբերություններ ստեղծելու, Հայաստանի հետ տնտեսական և մշակութային կապեր հաստատելու օգտին: Այդպես, 1991 թ. նոյեմբերին Մոսկվայում Թուրքիայի դեսպան Վոլքան Վուրալը հայտարարել էր, որ Թուրքիան պատրաստվում է հյուպատոսություն բացել Երևանում:

Այստեղ հավելենք, որ 1991 թ. դեկտեմբերի 16-ին՝ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո, Թուրքիան ճանաչում է Հայաստանի անկախությունը, սակայն դիվանագիտական հարաբերություններ չեն հաստատվում: Դեկտեմբերի 24-ին Թուրքիայի վարչապետ Սուլեյման Դեմիրելը նախագահ Տեր-Պետրոսյանին հղված ուղերձում ասում է, որ Թուրքիան Հայաստանի հետ բարեկամական հարաբերություններ կզարգացնի, սակայն կոչ է անում նաև ճանաչել պետությունների տարածքային ամբողջականության ու սահմանների անձեռնմխելիության սկզբունքները: Սա վերաբերում էր ոչ միայն Արցախին և Ադրբեջանի գործոնին, այլև ՀՀ Անկախության հռչակագրին, որտեղ նշված էր, որ ՀՀ-ն սատար է կանգնում 1915 թվականին Օսմանյան Թուրքիայում և Արևմտյան Հայաստանում Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործին:

Նշենք նաև, որ 1992 թ. հունիսի 14-ին Ռիո դե Ժանեյրոյում՝ բնապահպանական համաժողովի շրջանակում, կայանում է Տեր-Պետրոսյանի և Դեմիրելի հանդիպումը: Երկու շաբաթ չանցած ղեկավարները նորից հանդիպում են Ստամբուլում՝ Սևծովյան տնտեսական համագործակցության կազմակերպության եզրափակիչ հռչակագրի ստորագրմանը: Քննարկվում են երկու երկրների միջև հարաբերությունները և ղարաբաղյան խնդիրը: Նույն թվականի օգոստոսի 23-ին Երևան է ժամանում թուրքական բարձրաստիճան պատվիրակությունը, և բարձր մակարդակի հանդիպումներ են տեղի ունենում Հայաստանի ղեկավարների հետ: Որոշ ժամանակ անց, տնտեսական ծանր կացության մեջ գտնվելով, Հայաստանը Թուրքիայից պարտքով 100,000 տոննա հացահատիկ է խնդրում: Վարչապետ Դեմիրելը համաձայնվում է: 1993 թ. փետրվարին Տեր-Պետրոսյանի խորհրդական Ժիրայր Լիպարիտյանը հայտարարում է, որ Հայաստանը և Թուրքիան շատ մոտ են դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմանը: Սակայն բանակցությունները խաթարվում են, երբ Քելբաջարը (Քարվաճառ) անցնում է հայկական ուժերի վերահսկողության տակ: Անկարան կոշտ է արձագանքում իրավիճակին: Կառավարական որոշումով Թուրքիան անմիջապես փակում է Հայաստանի հետ սահմանը:

Ինչ վերաբերվում է արդեն Սերժ Սարգսյանի կառավարման տարիների հայ-թուրքական հարաբերություններին, ապա դրանք ավելի խորքային ու բովանդակային բնույթ ունեին, ինչը ևս կտրուկ դադարեց։ 2008թ․-ին, երբ Սերժ Սարգսյանը նախաձեռնեց հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը, դրանք փակուղում էին գտնվում։ Դրանց պատճառներից մեկը թուրքական կողմի առաջ քաշած նախապայմաններն էին՝ որոնք էլ գրեթե անհնար էին դարձնում լուրջ բանակցությունների անցկացումը։ Հատկանշական է շեշտել, որ նախքան 2009 թվականի հայ-թուրքական արձանագրությունների ստորագրումը, նախագահ Սարգսյանն այցելեց Սփյուռքի մի քանի համայնքներ՝ լսելու նրանց տեսակետները ևս։

Ավելի ուշ՝ 2009թ.-ի հոկտեմբերի 10-ին, Ցյուրիխում երկու երկրների արտգործնախարարները երկու արձանագրություն ստորագրեցին Հայաստանի և Թուրքիայի միջև դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման, սահմանների բացման և կապերի զարգացման մասին: Ընդ որում` հայկական կողմի նախաձեռնությամբ և մեծ ջանքերի շնորհիվ ձեռք բերված պայմանավորվածության համաձայն, ի նշան լիակատար թափանցիկության, ստորագրումից վեց շաբաթ առաջ արձանագրությունների նախաստորագրված տեքստերը հրապարակվեցին։ Երկկողմ արձանագրությունները նախատեսում էին դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատում և բարիդրացիական հարաբերությունների զարգացում։ Սակայն իրադարձությունների հետագա զարգացումը ևս մեկ անգամ ցույց տվեց, որ Անկարայի հայտարարությունները Երևանի հետ պատմական հաշտեցման իբր պատրաստակամության մասին իրականության հետ որևէ աղերս չունեն։ Թուրքական կողմը փաստացի հրաժարվեց իր իսկ ստորագրած արձանագրությունների վավերացումից և իրականացումից` այդպիսով ոտնահարելով միջազգային իրավունքի կարևորագույն սկզբունքներից մեկը՝ «pacta sunt servanda» (պայմանագրերը պետք է կատարվեն)։

Բանը հասավ նրան, որ Ցյուրիխից հետո Անկարան կրկին անցավ նախապայմանների լեզվին, ինչը ոչ միայն չէր համապատասխանում ստորագրված արձանագրությունների տառին ու ոգուն, այլև հակասում էր դրանց և կոպտորեն խախտում ձեռք բերված պայմանավորվածությունները։ Թուրքական կողմը արձանագրությունների վավերացման պայմանների թվում առաջ քաշեց ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորումը և շարունակեց աջակցել ՀՀ և Արցախի դեմ Բաքվի սադրիչ հայտարարություններին ու գործողություններին։ Երբ Թուրքիան սկսեց պնդել, որ ԼՂ խնդրի կարգավորումը կամ այդ ուղղությամբ առաջընթացը հանդիսանում են նախադրյալ Հայաստանի հետ հարաբերությունների նորմալացման համար, դա փոխեց ստեղծված պայմանները։ Հայաստանը, որը մինչ այդ պահը կարծում էր, որ Թուրքիան իսկապես ցանկանում է հարաբերությունների նորմալացում, այդ պայմանների առաջադրումից հետո կորցրեց հավատը Թուրքիայի անկեղծության նկատմամբ։

Հավելենք նաև, որ հայ-թուրքական հարաբերությունների առանցքային մեխերից մեկը տարածաշրջանում համագործակցութան ու անվտանգության նոր մակարդակի բարձրացումն էր։ Սարգսյանը միանշանակ փայլուն գիտակցում էր, թե ում հետ գործ ունի և ինչպիսի ծանր խնդիր է փորձում լուծել, և գործընթացի ընթացքում պարզ դարձավ,  որ դժվար է թուրքերին գործընկերներ ասել, քանի որ փորձ արվեց նախապայմաններ առաջադրել և յուրովի մեկնաբանել որոշ գործընթացներ, այնուհետև նաև փաստաթղթի որոշակի կետեր:

Ըստ էության՝ Սարգսյանի իշխանության ժամանակ նպատակը ոչ թե Թուրքիայի հետ ճանապարհների բացումն էր, կամ տնտեսական կապերը, այլ Հայաստանի անվտանգությունն ապահովելը։ Այդ կերպ օրվա իշխանությունը նպատակ ուներ Թուրքիային հեռու պահել Ադրբեջանին բացահայտ ռազմական աջակցություն ցույց տալուց։ Այդ քայլով նախագահ Սարգսյանը միջազգային հանրությանը փաստացի համոզեց, որ հայ-թուրքական հարաբերությունների բացակայության պատճառը հայկական կողմը չէ։ Սա կարևոր է, որովհետև նույնիսկ մեր բարեկամները մերթընդմերթ կշտամբում էին հայկական կողմին, թե իբր կառուցողական չենք, որ մենք նախապայմանների լեզվով ենք փորձում խոսել Թուրքիայի հետ, և այդ հարաբերությունների բացակայության մեջ Սարգսյանն իր մեղքի բաժինն ունի։

Այս քայլով Սարգսյանը փաստացի մի նոր մշակույթի հիմք դրեց՝ այդպիսի կարևորության բարդ խնդիրը լայն քննարկումների թեմա դարձնելով և մեկ անգամ ևս ցույց տալով, որ պատրաստ ենք մեր հասարակության հետ, տարբեր շերտերի հետ, մեր հայրենակիցների հետ քննարկել ամենաբարդ ու ամենադժվարին խնդիրները: Սա, ինչ խոսք բավական ծանր ու բարդ թեմա էր, այդ փուլում, որն օրվա ղեկավարը վերցրեց իր ուսերին։ Ըստ էության՝ հայ-թուրքական արձանագրություններն ոչ միայն չեն վնասել Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի լուծմանը, այլ հակառակը՝ այդ արձանագրություններով ուղղակի երրորդ նախագահը փորձում էր փոխզիջումների հիմք  ստեղծել։

Այն ինչ այսօր տեղի է ունենում, այսպես կոչված, հայ-թուրքական հարաբերություններում, հիշեցնում է ֆեոդալ-վասալ հարաբերությունները, երբ ֆեոդալի դիրքերում հանդես եկող Թուրքիան բացահայտ ու անթաքույց իր կամքն ու ցանկություններն է թելադրում ՀՀ-ին՝ ի դեմս Նիկոլի։ Էրդողանի երդմնակալության ժամանակ տեղի ուենցած թատերական ներկայացումը, որով Փաշինյանը հերթական անգամ ստորացվեց ու խայտառակվեց, վկայում է ասվածի մասին։ Սեփական երկրի շահերը չսպասարկող ու թուրք-ադրբեջանական խամաճիկ հանդիսացողը փորձում է հարաբերություն կարգավորել, ինչը ոչ մի տրամաբանության մեջ չի տեղավորվում և բուն գործընթացի հետ ընդհանրապես ոչ մի աղերս չունի։

Արմեն Հովասափյան

 

 

Historical Dates ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԱՅՍ ՕՐԸ
Most Popular