Վաշինգտոնյան հուշագրի ստվերում. ով է իրականում տուժում խաղաղության «բեմադրությունից»
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
2025 թվականի օգոստոսի 8-ին Վաշինգտոնում ստորագրված հուշագիրը, որը միջնորդվել էր ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի կողմից, խոստանում էր դառնալ Հարավային Կովկասի խաղաղության նոր հանգրվան: Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը և Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը համատեղ հայտարարություն ստորագրեցին, որը նախատեսում էր «Թրամփի ուղի» (TRIPP) անվանված կոնեկտիվության նախագիծ՝ ապահովելով Ադրբեջանի հիմնական տարածքի անխոչընդոտ կապը Նախիջևանի հետ՝ հայկական տարածքով: Առաջին հայացքից այս փաստաթուղթը թվում էր փոխադարձ օգուտներ բերող՝ խոստանալով տնտեսական աճ և կայունություն: Սակայն խորքում թաքնված էր հակասությունների շերտ, որն արտացոլվում էր նույնիսկ անվանման մեջ. հայկական կողմը այն անվանում էր «Թրամփի ուղի», իսկ ադրբեջանականը՝ «Զանգեզուրի միջանցք»: Այս բառախաղը, թեև մակերեսային թվացող, բացահայտում էր գործընթացի էությունը՝ խաղաղության քողի տակ թաքնված տարածքային և ինքնիշխանական զիջումներ, որոնք հիմնարարորեն ազդում են Հայաստանի շահերի վրա:
ԱՄՆ-ի հետ ստորագրված հուշագրերը՝ «Խաղաղության խաչմերուկ» նախագծի կարողությունների զարգացման, էներգետիկ անվտանգության և տեխնոլոգիաների ոլորտներում, նախատեսված էին ամրապնդելու Հայաստանի դիմադրողականությունը: Սակայն գործնականում դրանք սկսեցին հակառակ ազդեցություն ունենալ՝ հատկապես տարածաշրջանային անհավասարակշռության ֆոնին:
Մինչ Ադրբեջանը շարունակում էր ուժեղացնել իր ռազմական հզորությունը, Հայաստանի պաշտպանության նախարար Սուրեն Պապիկյանը առաջարկեց կրճատել պարտադիր զինվորական ծառայության ժամկետը 24 ամսից մինչև 18 ամիս՝ սկսած 2026 թվականի հունվարի 1-ից: Այս որոշումը, հաստատված խորհրդարանում դեկտեմբերի սկզբին, ներկայացվեց որպես բարեփոխում, սակայն ընդդիմությունը տեսավ դրանում ազգային անվտանգության թուլացում՝ հնարավոր է, Ադրբեջանի պահանջների կատարում: Այս քայլը, զուգորդված խաղաղության հռետորաբանությամբ, բարձրացնում է հարցեր՝ արդյոք Հայաստանը պատրաստվում է ապագան առանց բավարար պաշտպանության, ինչը կարող է խորացնել տարածաշրջանային խոցելիությունը:
Այս զարգացումները համընկան ներքին ճնշումների ալիքի հետ, որը սրեց Արևմուտքի մտահոգությունները ժողովրդավարության վերաբերյալ: 2025 թվականի հունիսից սկսած՝ ձերբակալվեցին ընդդիմադիր գործիչներ, այդ թվում՝ արքեպիսկոպոս Բագրատ Գալստանյանը՝ հեղաշրջման փորձի մեղադրանքով, միլիարդատեր բարերար Սամվել Կարապետյանը՝ անհեթեթ պատճառաբանությամբ, և Գյումրիի քաղաքապետ Վարդան Ղուկասյանը՝ կաշառքի մեղադրանքով: Նոյեմբերին տեղի ունեցած խուզարկությունները ԼՂՀ ներկայացուցչության գրասենյակում միայն խորացրին լարվածությունը: Արևմտյան գործընկերները, ներառյալ ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի ներկայացուցիչները, ավելացրին իրենց այցելությունները Երևան՝ արտահայտելով անհանգստություն մարդու իրավունքների խախտումների վերաբերյալ: Այս ճնշումները ոչ միայն հակասում են ժողովրդավարական սկզբունքներին, այլև կարող են խոչընդոտել ԱՄՆ-ի հետ ստորագրված նախագծերի իրականացմանը, քանի որ Վաշինգտոնը ձգտում է պահպանել վստահելի գործընկերության կարգավիճակը:
Ավելի սուր դրսևորում ստացան եկեղեցու դեմ ուղղված գործողությունները, որոնք 2025-ին հասան գագաթնակետին և դարձան ներքին հակամարտության խորհրդանիշ: Հունիսին ձերբակալվեցին արքեպիսկոպոս Միքայել Աջապահյանը և Բագրատ Գալստանյանը՝ ահաբեկչության կոչերի մեղադրանքով, հոկտեմբերին՝ եպիսկոպոս Մկրտիչ Պռոշյանը և տասներկու քահանա՝ հավաքների կազմակերպման համար, իսկ դեկտեմբերին ավելացավ նոր դեպք՝ Արշակ Սրբազանի բանտարկությունը: Եկեղեցին այս ամենը որակեց որպես քաղաքական հետապնդում, իսկ Փաշինյանի մեղադրանքները Գարեգին II-ի անձնական կյանքի վերաբերյալ միայն խորացրին հասարակության բևեռացումը: Այս իրադարձությունները, հրապարակվելով արևմտյան լրատվամիջոցներում, սրեցին պետության և Հայ Առաքելական Եկեղեցու միջև հակասությունները, որը մնում է ազգային ինքնության կարևոր սյուն:
Այս ֆոնին ավելացավ Փաշինյանի հայտարարությունը սահմանադրական փոփոխությունների անհրաժեշտության մասին՝ «իրական Հայաստան» կոնցեպտի շրջանակներում, որը ներառում էր 14 կետ ազգային ինքնության արդիականացման վերաբերյալ: Իրականում այս նախաձեռնությունը կապվում է Ադրբեջանի պահանջների հետ՝ հրաժարվել սահմանադրության նախաբանում 1990 թվականի անկախության հռչակագրի հղումից, որը ներառում է Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորումը: Եթե փոփոխությունները կյանքի կոչվեն՝ հաշվի առնելով 2026 թվականի խորհրդարանական ընտրությունները և 2027-ի հանրաքվեն, դրանք կարող են հիմնարարորեն փոխել հայկական ինքնությունը՝ հրաժարվելով ազգային պահանջներից: Միևնույն ժամանակ, «Վենետիկի հանձնաժողովի» փորձագիտությունը անտեսվում է, իսկ Ադրբեջանը շահում է ժամանակ՝ ձգձգելով խաղաղության գործընթացը:
Ամփոփելով՝ Վաշինգտոնյան հուշագրի իրական տուժողը Հայաստանն է, որտեղ խաղաղության հռետորաբանությունը թաքցնում է ինքնիշխանության թուլացում, ռազմական կարողությունների կրճատում և ներքին ճնշումներ, որոնք խաթարում են ժողովրդավարությունը: Արևմուտքի մտահոգությունները կարող են հանգեցնել ֆինանսավորման կրճատման, մինչդեռ Ադրբեջանը շահում է «Թրամփի ուղուց»: Առանց մոտեցման վերանայման՝ այս «խաղաղությունը» կարող է վերածվել կախվածության, որտեղ տուժում է հայ ժողովուրդը՝ իր ինքնության և ապագայի հետ միասին:
Անհրաժեշտ է հավասարակշռված դիվանագիտություն, որը պաշտպանում է ազգային շահերը՝ առանց վտանգավոր զիջումների:
