Մերձավոր Արևելքն ընդգրկող հետագա լուրջ իրադարձությունների կասկադի հեռանկարը. ի՞նչ սպասել առաջիկայում. «Փաստ»
ՄԱՄՈՒԼԻ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ
«Փաստ» օրաթերթը գրում է.
iarex.ru-ն գրում է, որ Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի առաջին հանդիպումը իրանցի գործընկեր Մասուդ Փեզեշքիանի հետ կայացել է Մանհեթենի կենտրոնում գտնվող 36 հարկանի «Թուրքական տուն» երկնաքերում։ Այն տևել է ընդամենը մեկ ժամ, սակայն փորձագետները նկատել են, որ գործընկերները թուրքերեն են երկխոսություն վարել, ինչը որոշակի բովանդակալից սիմվոլիզմ է հուշում։ Շատ փարձագետներ, հիմնականում՝ մերձավորարևել յան, որոնք լավ են տիրապետում հոգեբանական իրավիճակին, նկատել են, որ Նյու Յորքում Էրդողանի հետ հանդիպմանը Իրանը ներկայացնում էր էթնիկ ադրբեջանցի՝ Իրանի նախագահ Փեզեշքիանը, որը հնարավորության դեպքում սկսել էր օգտագործել իր մայրենի ադրբեջաներենը պաշտոնական բանակցություններում: Ուշագրավ է նաև այն, որ Թուրքիայի ղեկավարի հետ նրա առաջին հանդիպումը կայացել էր «Թուրքական տանը»։
Այդ առումով փորձագետները տեսնում են ազգային ինքնորոշման ճգնաժամի նշաններ, որոնք ընդգրկում են Իրանը, ինչպես նաև տարածաշրջանի շատ այլ երկրներ, և որոնց վրա հասարակություններն ու պետությունները կառուցում են իրենց և ուրիշների սուբյեկտիվ ընկալումները: Իրանի նախագահական ընտրություններում Փեզեշքիանի հաղթանակով թյուրքական ինքնության մասին բանավեճեր սկսեցին ի հայտ գալ, եթե ոչ քաղաքական դիսկուրսի առաջնագծում, ապա գոնե հասարակական դաշտում: Թեև Իրանի թյուրք բնակչության վերաբերյալ հրապարակայնորեն հասանելի պաշտոնական վիճակագրություն չկա, սակայն կիսապաշտոնական աղբյուրները նշում են, որ առնվազն 30 միլիոն էթնիկ թուրքեր են ապրում այդ երկրի տարբեր շրջաններում: Իրանի թյուրք բնակչությունը բաժանված է ենթախմբերի, ինչպիսիք են ադրբեջանցի թուրքերը, թուրքմենները, քաշքայի թուրքերը և խորասանի թուրքերը:
Այդ թյուրքական համայնքներից ամենամեծը Իրանի հյուսիս-արևմուտքում բնակվող ադրբեջանցի թուրքերն են։ Այսպես, Իրանի գլխավոր շտաբի աշխարհագրական կազմակերպության կողմից 2014 թվականին հրապարակված Իրանի ռազմավարական ատլասում նշվում է, որ պարսիկները Իրանի բնակչության կեսից էլ քիչ են։ Որոշակի հանգամանքներում, եթե իրանական հասարակության բևեռացումը սկսի տեղի ունենալ էթնիկական գծերով, նման գործոնը կարող է զգալի աշխարհաքաղաքական հետևանքներ ձեռք բերել: Ավելին, Իրանում բնակվող թուրքերը դարեր շարունակ զգալի դեր են խաղացել Իրանի պատմության մեջ՝ որպես երկրի հիմնարար բաղադրիչներից մեկը։ Նման պայմաններում, Իրանն ունի երկու տարբերակ՝ կա՛մ հարմարվել և վերականգնել իրականությանը համապատասխանող նոր ինքնություն, կա՛մ մնալ խրված՝ փորձելով վերապրել անցյալը, ինչը կարող է հանգեցնել հոգեբանասոցիալական կործանման:
Թուրք փորձագետների կարծիքով, հենց այն փաստը, որ Փեզեշքիանը աջակցություն է գտնում Իրանի հոգևոր առաջնորդ Ալի Խամենեիից, հուշում է, որ նրա ընտրվելը նպատակ ուներ հարթել այդ խնդիրը։ Դա իր հերթին նշանակում է լուրջ շրջադարձ Թեհրանի և Բաքվի միջև հարաբերություններում, ինչպես նաև Անկարա-Թեհրան-Բաքու եռանկյունում ուժերի հարաբերակցության փոփոխություն։ Միաժամանակ, այսպես կոչված պանթուրքիզմի բանաձևում Բաքուն կարող է առաջնորդության դափնիները խլել Անկարայից: Թուրք քաղաքագետ Հասան Օքթայը, որն Անկարայի՝ Կովկասի ռազմավարական հետազոտությունների կենտրոնի տնօրենն է, պնդում է, որ Փեզեշքիանը «իրանական նախագիծ է, որը աշխարհաքաղաքական բեկում է կատարում տարածաշրջանում»։ «Կարծում եմ, որ նախկին նախագահ Իբրահիմ Ռաիսիի մահը ոչ թե ողբերգական պատահար էր, այլ քաղաքական սպանության, մահափորձի արդյունք,- ասել է Օքթայը Բաքվի լրատվամիջոցներին,- դա նախազգուշական ազդանշան էր:
Իրանի իշխանությունները հասկացան և համակարգը արմատական փոփոխությունների սպառնալիքներին չենթարկելու համար իշխանության բերեցին ժողովրդի անվերապահ աջակցությունը վայելող Փեզեշքիանին։ Կարծում եմ, որ Իրանի պետական կառույցներն ընտրել են Փեզեշքիանին՝ երկիրը նոր Սիրիայի կամ Իրաքի վերածվելու սցենարը և հնարավոր փլուզումը կանխելու համար»։ Օքթայը ճիշտ է զգում տարածաշրջանում հնարավոր զարգացումների միտումը, բայց պատահական չէ, որ փորձում է ամեն ինչ շրջել միայն Թուրքիայի ուղղությամբ։ Մինչդեռ իրական քաղաքականության մեջ արդեն գործում են «Արևմտյան Ադրբեջանի» նախագծերը, որոնք նախատեսում են Ադրբեջանի վերադարձ Երևան, Գյումրի և հայկական այլ տարածքներ։
Միաժամանակ չի բացառվում երկրի հարավ-արևել քում գտնվող թուրքական շրջանների (Կարս) մի մասի փոխանցումը Ադրբեջանին։ «Մեծ Ադրբեջանի» նախագիծը, որը ներառում է անդրկովկասյան հյուսիսային Ադրբեջանի միավորումը հարավային իրանականի հետ, առայժմ միայն թղթի վրա է։ Հիշենք նաև, թե ինչպես վերջերս Բաքվում քննարկվեց երկրի անվանումը Հյուսիսային Ադրբեջանի Հանրապետություն փոխելու գաղափարը, որը, ըստ էության, ակնարկ է Ադրբեջանի միասնության գաղափարի հնարավոր իրականացման մասին։ Թուրքիայում նման սցենարը չի բացառվում, թեև իշխանությունները հրապարակայնորեն չեն խրախուսում այն, քանի որ կա մտավախություն, որ «Իրանի անջատողականներին» պետական մակարդակով աջակցությունը կարող է հետո ավելի լուրջ հետևանքներ ունենալ Անկարայի համար, քանի որ կա նաև նախագիծ թուրքական Քրդստանի մասով: Այնպես որ, թվում է, թե մեզ սպասվում է Մերձավոր Արևել քն ընդգրկող հետագա լուրջ իրադարձությունների կասկադ։ Մենք պետք է պատրաստ լինենք դրան:
Մանրամասները՝ «Փաստ» օրաթերթի այսօրվա համարում
